Alliartorneq illuatungilik: Sermersuaq aappoq Kalaallillu Nunaat qaffakkiartorluni

Sermip aakkiartornerata nassataanik Kalaallit Nunaat naatsorsuutigisamit sukkanerusumik qaffakkiartorpoq. Sumiiffiit ilaanni ukiut qulikkaat ingerlanerinnaanni qaarsuit ilaat 20 cm-mik portulisimasut ilisimatusarnerup nutaap ersersippaa.

GPS atorlugu uuttortaasarfiit unatut ittut iluaqutsiullugit ilisimatuut uuttortannerminni paasivaat naatsorsuutigisamit sukkanerusumik Kalaallit Nunaata nunataa portuliartorlunilu alliartortoq, tassungalu pissutaavoq sermip aakkiartupiloornera.

DTU Space

Videnskab.dk

Published 18 February 2024 - 12:40

Annonse

Nunarsuarmi imavissuit qaffakkiartorput. Nunarsuarmilu sumiiffippassuarni qarsutsinernut inuit piareersarput – tassunga pissutaasut ilagaat Kalaallit Nunaata sermersuata aakkiartornerata kingunerisaanik imavissuit qaffakkiartuinnavinnerat.

Akerlianik Kalaallit Nunaanni innuttaasut immap qaffakkiartornerata kinguneri annertunerusumik maluginavianngilaat, tassami ilisimatusarnerit nutaanerusut ersersippaat Kalaallit Nunaata nunataa naatsorsuutigisamit sukkanerusumik qaffakkiartormat.

Taamak allaaserinnippoq Videnskab.dk.

Sumiiffiit ilaanni nunap portuliartornera ima sukkatigivoq 2013-miit 2023-mut allaat 20 cm angullugu portunerulerfeqarluni, ilisimatuullu ilimasaaripput portuliartorneq unigani ingerlaannavissasoq.

»Nunap portutsikkiartornera sualuppoq, tassami ineriartorneq siumut naatsorsussagutsigu, taava ukiut 100-it tulliuttut 2 meteri tikillugu nuna portunerulertussaavoq. Tamanna isumaqarpoq, Kalaallit Nunaata sineriaa portuliartornerata ilutigisaanik aamma isorartunerulissasoq, taamaalillunilu aamma ikkarluit qeqertallu nutaat pinngussasut,« taamak oqarpoq Danjal Longfors Berg, ph.d.-liorluni DTU Space-mi ilinniartoq, ilisimatusarnermilu salliulluni allaaserinnittoq oqarpoq.

Taanna aamma erseqqissaavoq, Kalaallit Nunaata portuliartornera alliartorneralu sanaartornermut, umiarsuit ingerlaarfiinut aammalu nunap immallu assiliorneqartarnerinut sunniuteqassasoq.

»Assersuutigiinnarlugu nutaamik umiarsualiviliussagaanni, taava siumoortumik aamma sillimaffigineqareertariaqarpoq nuna sanaartorfiginiagaq portulillunilu allanngorumaartoq. Tassami aalisariut siunissami talissinnaassanngippat sanaartorfigisimasaq ukiut 100-it ingerlanerini 2 meterinik portulisimasussaammat aalisariummit taliffigineqarsinnaajunnaarsimassalluni,« Danjal Longfors Berg Videnskab.dk-mut oqarpoq.

Ilisimatooq: takorloorsinnaaanngingajatamik sukkavoq

Ilisimaneqareerpoq Kalaallit Nunaat arriitsunnguamik portuliartorusaartoq. Aamma tamanna Danmarkimi pivoq.

Tassunga pissutaavoq, ukiut sermersuaqarfiusut kingullersaata nalaanili sermip issusoorsuup ammut naqeqqanikuugamiuk. Naallu massa ukiut sermersuaqarfiusut ukiut 12.000-it matuma siorna qaangiutereeraluartut, sermip naqitsinerata annikilliartorerna ilutigalugu nunataq portuliartorusaarmat.

Ilisimatusarnerulli kingulliup ersersippaa, Kalaallit Nunaat ukiuni qulikkaani kingullerni marlunni naatsorsuutigisamit sukkanerusumik portuliartortoq, tassungalu pissutaavoq sermeq aallunilu piuneeruttoq ukiut tamaasa annertusiartuinnarmat. Pingaartuumik sinerissami Sermersuup iigartarfeqarfiini nunap pissusaata allanngoriartornera takussutissaqarnerpaavoq sukkanerugami, ilisimatuut tikkuaapput.

Videnskab.dk-mi atuaruk: Nordpolens afsmeltning hæver jorden under danskernes fødder

»Takorlooruminaalluinnaraluarporluunniit massakkorpiaq Kalaallit Nunaata portuliartornera taamak sukkatigimmat. Tassami sermip igartarfiisa ilaanni allaat uppernarsarneqarpoq ukiumut 2-4 cm-mik nuna portulisartoq,« Nicolaj Krog Larsen, Københavnip Universitetiani Globe Institutsimi ujarassiornermi professoriusoq ilisimatusarnermili matumani eqqartorneqartumi peqataasimanngitsoq oqarpoq.

»Uppernarsaatit ersersippaat Sermersuaq aakkiartupiloortoq Kalaallillu Nunanni sermit sumiiffinni ataasiakkaani iigartartut aakkiartupiloortut,« ilanngullugu tikkuaavoq.

GPS iluaqutigalugu uuttortaaneq ingerlanneqarpoq

Pingaartumik Kalaallit Nunaata Kangiata Kujataani Kangerlussuarmi iigartartoqarfiup aammalu Sermeq Kujalliup iigartartoqarfiani, aamma Jakobshavn.isbrætut taaneqartartumi, ilisimatuut uppernarsaapput aakkiartupiloornerup kingunerisaanik nuna portuliartupiloortoq.

Ilisimatuut ilisimatusarnerminni Kalaallit Nunaanni uuttortaaveqarfiit GNET-imik pineqartartut atorluarsimavaat, taakku uuttortaaveqarfiit sumiiffimminni kukkuneqanngitsumik uuttortaasinnaassuseqarput, soorlu aamma biilit GPS atorlugu uuttortaasartut.

Nunap qaffakkiartornera ilisimatuut imatut uuttortartarpaat:

Ilisimatusarneq nutaaq GNET-imit paasissutissat atorlugit ingerlanneqarpoq, taakku tassaapput sumiiffinni assigiinngitsuni 61-ni uuttortaaveqarfiit imminnut attavillit taakkulu Kalaallit Nunaata sineriaani sumiiffinni assigiinngitsuni siammarneqarsimapput.

GNET Styrelsen for Dataforsyning og Infrastruktur (SDFI)-mit pigineqarput, taakkulu DTU suleqatigalugu ingerlanneqarlutik.

Paasissutissat taakkunannga pissarsiarineqartartut suliassaqarfinnut assigiinngitsunut atorneqartarput, ilaatigut pisortat aqutsisoqarfiinit aammalu namminersorlutik inuussutissarsiuteqartunit.

»Matumani ilisimatusarnerup naqissuseeqataaffigaa GNET atorlugu uuttortaanerit qanoq nalitutiginersut aammalu siunissaq ungasinnerusoq pillugu suut naatsorsuutigineqarsinnaanersut pillugit paasissutissanik pissarsiviullutik. Nalinginnaasumik ilisimatusarnermi uuttortaaveqarfinnik ukiuni pingasuni-sisamani atorneqarsinnaasunik uuttortaavinnik ikkussuisoqarsinnaasarpoq, taakkunanili paasissutissat pissarsiassat GNET-itut pitsaatigisut pissarsiarineqarsinnaanngillat, matumanimi uuttortaanerit inerneri amerlanerit aalaakkaasullu pissarsiarineqarsinnaagamik,« Nicolaj Krog Larsen oqarpoq.

»Sekundialunniit sapaatip akunnerisa arlallit ingerlanerini, sermip aannerani qanoq pisoqarnera nunallu qanoq sukkatigisumik portuliartornera GPS atorlugu uuttortaaveqarfiit paasissutissanik tunioraapput. Taamaalillutik taakku ersarilluinnartumik susoqarpiarneranik paasissutissanik tunioraapput,« Danjal Longfors Berg oqarpoq, ilisimatusarnerlu matumani pineqartoq taassuma siuttuuffigisaa uuttortaaveqarfiit 58-it atorlugit ingerlanneqarnikuuvoq.

Nunap portuliartornerata iluaqutissarisinnaasai akornutissarisinnaasaalu

Siusinnerusukkut ilisimatusartarnerni Kalaallit Nunaata sannaata titartarneqarneri pisoqarujussuit atorlugit ingerlanneqartarput, taakkulu atorlugit uppernarsarniarneqartarpoq ilumut nuna portuliartortoq. Maannali uuttortaaveqarfiit atorneqartut eqqoqqissaarnerungaartumik tutsuiginarnerusumillu ineriartornerup qanoq sukkatigisumik ingerlaneranik ersersitsipput.

»Nunap Kalaallit Nunanni portutsikkiartornera/qaffakkiartornera, ukiuni makkunani takusinnaasarput, taamaallaat nassuiarneqarsinnaanngilaq ukiut sermersuaqarfiusut kingullersaannit ineriartornerup ilaannaatut. Tassami Kalaallit Nunaat sukkanerujussuarmik portuliartorpoq,« DTU Space-professor Shfaqat Abbas Khan, ilisimatusarnermi angusat pillugit allaaserinneqataasoq tusagassiuutitigut nalunaarummini erseqqissaavoq.

Kalaallit Nunaata qaffakkiartorneranut pissutaasut annersaraat silap allanngoriartupiloornera, ilismatuut ilisumatusarnermi peqataasimasut tamarmik inerniliipput. Naliliinerlu taanna professor Nicolaj Krog Larsen-ip isumaqataaffigilluinnarpaa.

Taassuma ilisimatooqatimisut erseqqissaatigaa, nunap qaffakkiartornera Kalaallit Nunaannut "iliuuseqarniarnermi ajornartorsiutinik annertuunik pilersitsissasoq".

»Taamaattorli aamma nunap qaffakkiartornera kalaallinut iluaqutissiissaaq nunarsuarmi imavissuit qaffakkiartornerinut sunniutissaasut annikinnerusussaassammata. Nunammi qaffakkiartornera immap qaffakkiartorneranit sukkaneruvoq, taamaalilluni qarsutsinerit nunat allat tamaviaarlutik anigorniarsarisagaat Kalaallit Nunaanni ajornartorsiutaassanngilaq,« Nicolaj Krog Larsen naggataatigut oqarpoq.