Oqimaannerulertarput, atisat tattulerneqartarput, suullu tamarmik allanngortarput. Arnat timaa naartunnginnermut sanilliullugu soorunami allanngortarpoq. Timili kisimi allanngorneq ajorpoq, qarasarli aamma naartunerup nalaani allanngortarpoq. Tamanna amerikamiut ilisimatusarnerup nutaap inernerisa, ataasinngornermi atuagassiami Nature Neurosciencemi saqqummersinneqartumi ersersippaat.
Tassani ilaatigut University of Califormiami ilisimatusartut arnat suleqatimik qarasaat naartulinnginneranni, naartuneraanni erninerisalu kingorna scannerpaat, taamaaliornikkut qaratsap ilusaata allanngornera ingerlaavartumik takussutissiorumallugu. Ilisimatusarnermi arnap naartunerani qarasaanik assiliortornerat allaaneroqqutaavoq.
- Siusinnerusukkut arnat qarasaat naartulernerat sioqqullugu ernereernerannilu assiliortorneqartarpoq, allanngornerulli ingerlanerani qaratsap allannguutaa siusinnerusukkut malinnaavigisimanngilarput, Emily Jacobs, suliniummi ilisimatusaqataasoq tusagassiortunik katersortitsinermi oqarpoq.
- Periuseq una atorlugu qaratsap ilai assigiinngitsut allanngorneri malinnaavigisinnaasimavagut, taamaalillutalu sapaatip akunneranit sapaatip akunneranut allannguutit takusinnaasimallutigit, taanna itisiliivoq.
ILISIMATUSARTUT IMA ILIORPUT
Ilisimatusarneq ilisimatusartunit University of Californiameersunit, Santa Barbarameersunit, University of Californiameersunit, Irvinemeersunit National Institute of Mental Healthimeersunillu ingerlanneqarpoq. Ilisimatusartut 26-nik MR-scanneriput, naartusorlu 38-nik ukiulik Eliazabeth Chrastil, aamma University of Californiami qaratsamik ilisimatusartoq aavertarlugu.
Elizabeth Chrastil IVF-i atorlugu naartulerpoq, taamaammallu naartulernermi misileraaneq ilisimatusartut piareersaasiorsinnaasimavaat. Misileraaneq naartulernissaq sapaatit pingasut sioqqullugit allartippoq. Tassani arnaq sisamariarluni scannerneqarpoq. Kingorna scannerinerit pingasut naartunerup immikkoortuini pingasuni ingerlanneqarput, scannerinerillu 15-it erninerup kingorna ukiuni marlunni ingerlanneqarlutik, naggataagullu scannerinerit arfineq marluk erninerup kingorna misileraaviusoq ukiut marluk qaangiunneranni ingerlanneqarput.
Scannerinerit taakku inunnut sanillersuullugu misilerarneqartunut arfineq pingasunut sanillersuunneqarput. Scannerinerit saniatigut ilisimatusartut ingerlaavartumik arnap hormoniini allanngornerit misissorniarlugit aaviisarnermik ingerlaavartumik ingerlataqarput. Taamattaaq ulluni misileraaffiusuni tarnikkut qanoq issusaa misissorneqarpoq, tassani ulluni pineqartuni siniata pitsaassusaa ungerneratalu qaffasissusaa.
Issuaaffik: Videnskab.dk
Ilisimatusarnerli periutsimigut aamma immikkuullarilluinnartoq, Kamilla Miskowiak, Københavnip Universitetiani neuropsykologimi professori oqarpoq. Taassuma siusinnerusukkut arnap naartusup qarasaa MR-scannigaq takusimanngilaa.
- Arnap naartunerani scannersimanera immikkuullareqqutaavoq. Akerlianik ilisimatusarneq periutsimigut sakkortuumik inissisimavoq, matumanimi naartulernissaq sioqqullugu arnap qarasaa scannerneqarpoq, tamannalu pilersaarutaasumik naartulerneq matumani pineqarmat immikkuullarissumik periarfissaavoq, taanna oqarpoq.
Qaava ”qumartoq”
Arnap qarasaata scannerneqarneratigut ilisimatusartut taassuma assii misissoqqissaarsinnaavaat. Qaratsap immikkoortui assigiinngitsut naartunerup nalaani millisartut assit takutippaat. Qaratsami tangi qasertutut taaneqartartoq ingammik naartunerup naggataani millisoq ilisimatusarnerit inernerisa takutippaat.
Tangeq qasertoq qaratsap qaarivaa, taannalu annertunermik qaratsap celliinik imaqarpoq, tassanilu qaratsap qaava (aamma corteximik taaneqartartoq), annertussusaa ississusaalu qumartoq ilisimatusartut paasivaat. Akerlianik qaratsap tangia qaqortoq annertunerulerpoq – qanorlu tamanna paasisariaqarnersoq uterfigeqqissavarput. Qaratsap ’qumartarnerata’ atuarnera uissuummissutigigukku, taava eqqissiinnarit. Naak tamanna sakkortuutut iluaalliornartutullu nipeqaraluartoq, ajortuusariaqanngilaq. Tamanna Ro J. Robothamip, Københavnip Universitetiani kognitiv og klinisk neropsykologimi ilisimatusartup tikkuarpaa.
- Naak qarasaq ’qumaraluartoq’, tamanna qaratsap naammassisakinneruneratut, inuulluunniit sianiinnerulerneratut immaqaluunniit tamanna pissutigalugu eqqaamaniarnerata ajorseriarneratut paasisariaqanngitsoq oqaatigissallugu pingaaruteqartoq, ilisimatusartoq erseqqissaavoq.
Qarasaq inuunerup ingerlanerani misilittakkavut ilutigalugit allanngorartartoq, taassuma tikkuarpaa – immikkoortut ilaat minnerulersarput, allallu annerulerlutik, qaratsap celliisa ilaat toqusarput allallu pilertarlutik. Naartulermilu qaratsap taamaaliortarnera patsisissaqarluarsinnaavoq. Sooq taamaattarnersoq uterfigeqqissavarput.
Angajoqqaat qarasaat ilungersornissamut piareersartarput
Ro J. Robothamilli ilisimatusarnerup immikkoortuata aappaa soqutiginarnerusoq tikkuarpaa:
- Immikkoortut allat annerulertutut ittarnerat pitsaaqutaavoq.
- Immikkoortut qaqortumik tangillit annertusisarnerisa qaratsatta immikkoortuisa akornanni attaveqarneq attaveqatigiinnerlu nukittunerulertarnerat kinguneraa. Tamannami pingaaruteqarpoq, celligummi imminnut attaveqatigiissinnaanngippata, qarasarput atorsinnaassanngilaq, taanna nassuiaavoq.
Anaananngorlaat qarasaasa allannguutaannik ulluinnarni ilisimatusartunut Kamilla Miskowiak, neuropsykologimi professori ilaavoq. Taassuma siusinnerusukkut arnat qarasaasa allanngornerisa qanoq angajoqqaatut piginnaasaqarluarnerunermik ataqatigiittarnerat ilisimatusaatigaa.
- Angajoqqaajulluarninngortitsisartumik qaratsatsinni allanngortoqartarpoq. Qaratsami misigissutsikkut atuuffiit amerlanerusut inissaqartinniarlugit, arlaat peerneqartarput, taanna videnskab.dk-mut oqarpoq, imalu itisiliilluni:
- Allannguutit pitsaasut tamakku meeqqap qisuariaataanik paasinilluarsinnaanerunermik, kiinaanik maluginiallaqqinnerunermik meeqqallu inooqatigiinnikkut piginnaasaanik ineriartortitsinissaanut ikiuulluarsinnaanerunermik pilersitsiffiusarput.
Naartunermi qaratsap aqqusinersui asfaltiterneqartarput
Taamaammat naartusut qarasaasa minnerulersarnerat ajortuusariaqanngilaq, akerlianimmi ’qaratsap aqqusinersui’ pitsaanerulersarput, suliniummut ilisimatusartut oqarput.
Qaratsamik ilisimatusartoq Elizabeth Chrastil, amerikamiut ilisimatusarneranni misileraataasoq, qaratsami tangermut qaqortumut, ilaatigut qaratsap fiberiinik qaqortunik imaluunniit qaratsap ledningeqarfiannik taaneqartartunut, aqqusinersuaq asfaltitigaq assersuuppaa:
- Soorlu aqqusinermik kissaatigisamik peqarneq, ingerlalluarfigiumallugu asfaltitikkamik. Qaratsap ledningeqarfiata taamaannissaa aamma kissaatigineqartarpoq, tassami qaratsap immikkoortui attavigissaarnerusarput, taanna ilisimatusarneq nutaaq pillugu tusagassiortunik katersortitsinermi oqarpoq.
Professor Kamilla Miskowiak naapertorlugu arnap qarasaasa immikkoortui arlallit arnaq naartugaangat allanngortarput. Anat meerartaarsimasut arnallu naartusut meeraaqqap qianeranik tigusilluarnerusarput, nipaalu allatullu ungerutigisarnagu.
- Meeraaqqap qianera inunnut ungernarnerpaanut ilaavoq. Taamaammallu meeraaqqap qianerisa nipaat inuit stressimut misileraatinut atortarparput. Siuliani ilisimatusarnernit arnat anaananngorsimatillutik misigissutiminnik aqutsilluarsinnaanerulersartut ilisimavarput, taamaammallu taakku meeraaqqat qiasarnerat tigulluarsinnaanerusarpaat Kamilla Miskowiak oqarpoq.
Misileraaneq nalinginnaasuunngitsoq
Anaanat qarasaannik ilisimatusarnermik tunuliaqutaqartutut, ilisimatusarnerup tangermik qasertumik qumartitsisarnermik tikkuussinera, akerlianilli qaratsami attaveqaatinik nukittorsaasarnera, tassa tangermik qaqortumik nukittunerulersitsisarnera, Kamilla Miskowiakip tupaallaatiginngilaa.
- Nassaat siusinnerusukkut angajoqqaanngorlaani paasineqartunut naapertuunnerat tupaallaatigivallaanngilara. Naartuneq nalimmassarsinnaassutsimik ersersitsisuuvoq, naartunermimi allanngornerujussuaq pisarpoq, taamaammallu aallaqqaataaniit meeqqap inoqatinit pisariaqartitaminik pissarsisarnera allanngoriartornermi qularnaagassaavoq pingaarutilik, taanna tikkuaavoq.
Kamilla Miskowiakili amerikamiut ilisimatusartut arnamik naartusumik scannerisimanerat tupaallaatigaa.
- Atuagassiap Nature Neurosciencetut ittup misissuinermik saqqummersitsinera nalinginnaasuunngilaq, pisunimmi misissuinerit qaratsamut inerniliissutigissallugit ajornakusoortuusarput, taanna oqarpoq, imalu nangilluni:
- Naartusut scannernissaat isumannaallisaanikkut pinaveersimatinneqartarpoq, naartusumimmi MR-scannerinerni aarlerinaatit ilisimaneqanngillat.
Tamanna kiisalu naartulernissaq sioqqullugu, naartunerup nalaani ernereernermilu MR-scannereqattaarneq ilisimatusarnerup tamanut saqqummiunneqarneranut patsisaasoraara.
Ilisimatusarnermi misileraataasoq Elizabeth Chrastil naapertorlugu, naartusunik misileraalluni MR-scannerisarneq periuserineqarneq ajorpoq, aarlerinartorsiortitserusuttoqarnermi ajorpoq. Tamannali piviusumi ingerlanneqartarpoq, tassani naartusut nappaatit ajoqusersimanerilluunniit ilaat patsisigalugit scannerneqartarput, taamaattoqarneranilu aarlerinartorsiortitsisimanermut ersiuteqanngilaq.
- Sukumiisumik isumannaallisaanermik milittaavugut sillimaffigisassanillu aalajangersaalluta, ernumanngilangali. Neurovidenskabimik suliaqartuuvunga tamannalu ilisimatusarninni ingerlattuarpara, taamaammallu isumannaatsuusoq nalunagu, Elizabeth Chrastil Videnskab.dk-mut allakkamini oqarpoq.
Akissutit suli amigaataasut
Kamilla Miskowiak, Ro J. Robotham ilisimatusarnermillu ingerlatsisut, ilisimatusarneq akissutisianit amerlanerusunik apeqqutinik qaqilerisoq tikkuarpaat.
- Qaratsamik scannerinerit pissanganartuaannarput, taakkuli kingorna misileraataasut anaanatut qanoq ingerlalluartiginerannik, qanoq ungernermik misigitiginerinik imaluunniit meeqqaminnik kingorna qanoq attaveqaqateqarnerannik takutitsinngillat, taamaammallu inernerit soqutiginaataat annikinnerupput. Tamakku arnamut sunniuteqarnersut takussallugu pingaarnerusoq, Kamilla Miskowiak isumaqarpoq.
Qaratsamik ilisimatusartut Ro J. Robothamip aamma amerikamiut ilisimatusarnerat aallarniutaasumik ilisimatusaataanerarpaa, tassa aallarniutaasumik misissuineq misissueqqinnissamut isumassarsiorfigineqarsinnaasoq.
- Ilisimatusarnermit ataatsimit inerniliivallaarnissaq mianerineqassaaq, ilisimatusarnermimi arnaq ataasiinnaq peqataavoq, ilisimatusarnermilu assit atorneqartut ataatsimut isigalugu paasiuminaatsuummata, taanna oqarpoq imalu itisiliilluni:
- Arloriarneq tulleq tassaassaaq inernerit assingusut naartusuni allani aamma takuneqarsinnaanersut, kiisalu qaratsami allanngornerit pissusilersornermilu allanngornerit ataqatigiinnersut – ataqatigiinnerli tamanna tikkuutissallugu aamma ajornakusuussaaq, Ro J. Robotham oqarpoq.
Amerikamiut ilisimatusarnerat nutaaq ukiuni arlalinni pileriartorsimavoq, Elizabeth Chrastilsillu ernera ullumikkut sisamanik ukioqarpoq. Taassuma ilisimatusarnerit immikkuullarissut inerneri maanna tamanut saqqummiunneqartussanngornerat qilanaaralugu, tusagassiortunik katersortitsinermi oqaatigaa.
- Qaratsamik ilisimatusartuuneq ilisimatusarnermillu imaattumik peqataaqataasinnaaneq pikkunarpoq, Elizabeth Chrastil oqarpoq.
