Timit panernikut arfineq pingasut Inuit siuliminni pisimasunut qanoq pisinnaatitaalersinneraat

Ukiuni 300-nit amerlanerusuni nunarsuarmit tamarmit katersugaasiviit, ilisimatusarfiit namminerisaminnillu katersisartut Kalaallit Nunaanni inuiannit Inunnit niaqqut saarngi saarngillu tusindilikkaat katersortarpaat, toqqortaralugit ilisimatusaatigalugillu. Danmarkilu ingammik eqinnaappoq.

Kalaallit Nunaata Danmarkimit nunasiaanera atorluarlugu Issittumut ilisimasassarsiornernik arlalippassuarnik ingerlataqarput. Matumani Danmark nunat tamalaat akornanni ilisimatusarnikkut angusaqarluarpoq, nunap nakkutigineratigut.

Kalaallit Nunaata nunasiaataanera taamaallaat politikki pissaanerlu pillugit oqaluttuaanngilaq. Aamma oqaluttuarpoq ilisimatuussuseq qanoq atorneqarnersoq Kalaallit Nunaanni naggueqatigiit suunerannik paasiniaanermi aqunnerannillu.

Ilisimatusaatigaara kalaallit timaat panernikut arfineq pingasut ukiunik 500-nik pisoqaassusillit qanoq ilinniarfigisinnaanerlugit itsaq pisimasunik siunissamilu pisussanut – qanorlu Inuit siuliminni pisunik pisinnaatitaaffileqqissinnaanerivut.

Qanga ilisimatusarneq siunissamut aqqutissiuussisoq

Siulitsinni pisimasunik arlaanik ilikkagaqarsimagutta tassaassaaq ilisimatusarneq tassaaneq ajormat arlaannaannulluunniit attuumassuteqanngitsoq. Tamatigut nalimini pisimasunit sunnerneqartarpoq – inunnillu suliaqartunit. Ukiorpassuarni ilisimatusarneq atorneqartarpoq nunasiaatillit nukittorsarnissaannut aalajangersimasumillu oqaluttuartoqarluni, sooq inuit ilaat allanit pingaarnerusutut isigineqartarnersut. Taamaattumik pingaartuuvoq ullumikkut unikaallalluta immitsinnut aperinissarput: Kikkut ilisimatusarsinnaappat? Kikkut tusaaniarneqartarpat? Oqaluttuat suut oqaluttuarineqartarpat – suullu oqaluttuarineqarneq ajorpat?

Ph.d.-inngorniutinni misissorpara Kalaallit Nunaanni inuit qanoq isigineraat naggueqatigiinni Inuit timaasa saarngisalu ilisimatusaatigineqarnerat ullumikkullu ilisimasat taakku qanoq atorneqartarnersut.

Paaserusuppara ilisimatusarneq qanoq soqutiginarnerullunilu isumaqarnerusinnaanersoq inunnut pineqartunut – Kalaallit Nunaanni Inunnut.

Taamaaliorpunga ilaatigut apeqqarissaarlunga, apeqqutinik immersuititsillunga kiisalu Kalaallit Nunaanni sumiiffinni assigiinngitsuni oqalugiartarlunga peqataasullu apersorlugit (Paasisani periuserisara atuarsinnaavat).

Inuit kikkunnit kingoqqisuunersut paasiniarlugu toqusut niaquisa saarnginik misissuinerup nalaani

Ukiuni 100-300-ni Issittumi ilisimasassarsiornerit ingerlanneqarsimapput inuit immikkoortinneqartarnerisa naalaani, ’race’-nut, isumaqartoqarlunili ilaat allaniit siuarsimanerusut. Ilisimatoorpassuit isumaqartarsimapput inuit niaquisa saarngisa ilusaat malillugu ’race’, silappaarissuneq ajortuunerluunniit uuttortarneqarsinnaasoq.

Isummat taamaattut ullumikkut kukkusutut immikkoortitsiniutitullu ilisimasavut taamanikkut ilisimatusarnermi nalinginnaalluinnarput. Taamanikkut inuit Europamiut nalinginnaasutut isigineqarput, allat tamarmik ’allaanerusutut’ isigineqarlutik misissugassatut nassuiagassatullu.

Nunasiaataanerup kingorna kingornussassat

Tamanna oqaluttuarissallugu pingaartuuvoq, kisianni Danmarkip Kalaallit Nunaatalu akornanni ataatsimoorluta oqaluttuarput puigorneqalaarsimavoq. Sammisaavoq qangali oqaluuseriuminaatsoq. Immaqa oqaluttuarisaanermi uagut nammineq inissisimanerput sumiinnersoq apeqqutigissallugu sapiissuseqartariaqarmat? Tamannarpiarli peqqutigalugu tamanna ullumikkut sammissallugu pingaartuuvoq. Qanga pisut taamaallaat pineqanngillat, aammali ullutsinni qanoq paaseqatigiinnersugut pineqarmat, qanorlu apereqqaarani oqaluttuassartaasa timaasalu tiguneqarsimanerannut qanoq ataqqinninneq takutissaneripput pineqarmat. Oqaluuserisap ammasumik oqaluuserinera akisussaaffimmik tigusinerup ilagaa, pisimasut ilinniarlugit uagut ataatsimut oqaluttuassartatta ilaattut.

Isertuussat

Danmarks Radiop piviusulikkersaarutaani ’Skeletter i skabet’ (maj 2025) oqallinneq tamanna sammineqarpoq takutillugu inuit niaquisa saarngi saarngillu qanoq Kalaallit Nunaannit tillinneqarlutik Danmarkiliaanneqarnerat tamannalu ullumikkut qanoq isumaqarnersoq. Piviusulersaarummi saarngit oqaluttuassartai qanimut oqaluttuarineqarput ajornakusoortut ammarneqarlutik, pisariaqartumilli aperisoqarluni: Inuit kinguaassai akuersiteqqaarnagit qanga ilisimatusaatissatut atukkavut qanoq pivavut?

Oqaloqatigiinneruvoq nukinginnartoq, taamaattumillu ilisimatusaatinni nutaami Qilakitsormiut paasiniarpara ataatsimut oqaluttuarisaanerput qanoq ullumikkut isumaqarnersoq, uagutsinnut ilisimatusartunuinnaanngitsoq aammali Kalaallit Nunaanni innuttaasunut.

Kalaallit Nunaanni annertuumik kissaatigineqarpoq ilisimatusartoqarnissaa kalaallit naleqartitaannik pisariaqartitaannillu tunngaveqartunik. Tamanna ilaatigut takusinnaavarput Kalaallit Nunaanni uumassusilerinermik ilinniartitaanermi nutaami siullerpaamilu ’SILA’, assersuutigalugu ilinniartitaanerup ilaattut aavariartoqarluni. Taamaattumik isummerfigisariaqarparput ullumikkut Kalaallit Nunaanni inuiaqatigiit siuaassatik ilisimatusarnerlu taakkuninnga samminnittoq qanoq isigineraat.

Inuit timaat panernikut arfineq pingasut ukiunik 500-nik pisoqaassusillit Qilakitsumi nassaarineqartut

Assersuutissaqqippoq itsaq pisimasunik isiginnittaaserput qanoq allanngornersoq soorlu pingaartutut isigineripput Qilakitsumi Uummannap Qeqertarsuullu qanittuani nassaat. 1972-imi ukiakkut aqisserniarnermi qatanngutigiit Hans aamma Jokum Grønvold qerrut akornanni ilivernik marlunnik toqqorsimasunik nassaarmata. Tassaniipput inuit toqungasut arfineq pingasut, arnat arfinillit nukappiaraaqqallu marluk, timaat atisaallu parngussimallutik. 1400-kkunnili innarlerneqaratik tassaniipput.

Nassaat Kalaallit Nunaanni nunarsuullu sinnerani annertuumik soqutigineqarput. Nassaaginnaanngillat uissuumminartut – oqaluttuarisaanermili piffissami pingaaruteqartumi aamma nassaajupput.

Kalaallit Nunaat namminersorneruleqqammerpoq, nunamilu katersugaasiveqarnermut inatsit siulleq atuutilerluni.

Siullermeertumik kalaallit namminneq kulturikkut kingornussatik oqartussaaffigilerpaat, ilisimatusariaaserlu taamaattoq allanngortillugu.

Toqusimasut – inuusullu – ataqqillugit ilisimatusarneq

Qilakitsumi nassaartoqarneratigut paasinarsivoq ilisimatusarneq aamma allaasinnaasoq. Siullermeertumik ingerlatsiviit Kalaallit Nunaanniittut Danmarkimiittullu qanimut suleqatigiilerput, toqusimasunik ataqqinninneruneq tunaartaralugu. Ilisimatusarnermi taamaallaat ilisimasanik pilersitsinissaq pineqarunnaarpoq aammali ilisimasat qanoq – kikkunnullu – pilersinneqarnersut pillugit akisussaaffimmik tigusisoqarluni. Anguniagaalerpoq Kalaallit Nunaanni inuit inuunerat toqunerallu paasineqassasoq kalaallit aallaavigalugit. Timini panersimasuni nassaat ilaat tassaapput kakiortinnerit allanngungaarsimanngitsut, kinaassutsimut, ileqqunut inuunermullu takussutissatut, kingornalu kalaallit kulturikkut kingornussaannut annertuumik pingaaruteqalersut.

Racet suunerisa isumaliutigineranniit inuunermi oqaluttuassartat

Ullumikkut inuit taakku amiakkui atorneqarput naggueqatigiit Inuit ulluinnarni inuunerat pillugu oqaluttuarnermut, soorluttaaq aamma ileqquusutut kakiortinnerit inuiaqatigiinnilu arnat inissisimanerat pillugit. Ukiunimi kingulliunerusuni ilisimatuut kalaallillu kulturimik ingerlatitseqqiisut kakiortinnerpassuit isiginialersimavaat Qilakitsumit arnat panernikut amiini takusatik. Kakiortinnerit takutippaat arnat ataasiakkaaginnaat inuunerat pinnagu aammali nunasiaataaneq sioqqullugu inuiaqatigiinni anersaakkullu inuunerup paasinissaanut aqqutissat. Kiinaanni timaanilu kakiortinnerit ilusaat kusassaaniutaannaanngillat isumaqartupilussuullutilli. Taamaalillutik naggueqatigiit Inuit amiakkui atorneqarunnaarput inuit assigiinngissutaasa uppernarsinissaanut aammali siusissukkut Inuit kulturianni inuunerup paasinissaanut.

Periutsit nutaat isummatoqqalli?

Ullumikkut kingumut pingaartinneqaqqilersimavoq inuit amiakkuinik ilisimatusarnerup apeqqusernissaa. Maannakkummi DNA atorlugu periutsit atorsinnaavagut allatigullu pinngortitalerinermi misissueriaatsit atorlugit, itsaq inuit inuusimanerat pillugu sukumiisumik paasinninnissamut. Kisianni suut tamaasa misissorsinnaaleratsigit imaanngilaq taamaaliortariaqartugut? Ullumikkut inunnut qanoq sunniuteqarpa siuaassaat laboratoriami misissorneqarnerat? Kiallu aalajangissavaa suut ilisimatusaatigineqassanersut – ilisimatuut, katersugaasiviit imaluunniit kinguaassat?

Apeqqutit ajornakusoortut apeqqutiginngikkutsigit siuliani kukkussutit uteqqissinnaavavut, immaqa periutsit nutaat atorlugit kisiannili eqqarsartaasitoqaq atorlugu.

Ph.d.-inngorniarlunga suliniutinni allamut ingerlaniarsaraanga: ilisimatusarneq inunnik ilisimatusaatigineqartunik siuaassalinnik aallaaveqarlunga.

Suliniut ’Qilakitsormiut’ Grønlands Forskningsrådimit danskillu naalagaaffianit Issittumi ilisimatusarnissamut aningaasanit tapiiffigineqarpoq.