VIDENSKAB.DK
Allaaserisaq Videnskab.dk suleqatigalugu saqqummersitaavoq.
Gagarin, Armstrong Mogensenilu... Oqaluttuarisaanerup ingerlanerani angutit amerlanerit avataasuanut angalasarput. Ilisimatusarnerulli nutaap arnat nunarsuatsinnut qimannissaannut sananeqaatikkut tunngavissaqanngitsoq uppernarsarpaa. Akerlianik arnat timaat ataasiakkaatigut angutit avataarsualiartartut timaanniit avataarsuarmiinnissamut naleqqunnerusut, ilisimatusarnerup nutaap ilimanarsisippaa.
Nassaat suli nalorninartoqartut ilisimatusarnermik ingerlatsisut erseqqissarpaat. Taakkunanili periarfissat siunissami »assersuutigalugu avataarsuani qatsissunut angalanernut, qaammasiarnernut ungasissorujussuarnullu angalanernut« sunniuteqarsinnaasut, ilisimatusartut ilisimatusaamminni nutaami allapput.
Arnat naartunerminni akiuussinnaanermik piginnaasaasa aamma timip avataarsuani angalanermi sunnerneqaaterpassuinut tunngatillugu iluaqutaasinnaaneranik isumaliutit, nunarsuarmi tusagassiorfiit arlallit ingerlateqqippaat.
- Naartunermi timikkut timimilu imerpalasuni allanngornernik annertoorujussuarnik atugaqarsinnaaneq, immaqalu aamma avataarsuani angalanermi stressimik passussisinnaaneq pitsaasorujussuusinnaapput, ilisimatusarnermi pisortaq, Christopher Mason, USA-mi Cornell Universitymi Weill Cornell Medicinemi fysikkimi professori, The Guardianimut oqarpoq.
Suiaassuseq avataarsualiarnermut sunniuteqanngilaq
Avataarsuarniittarnermut tunngasuni nakorsap misilittagaqarluartup Peter Norskip naartusarnermik oqallinneq isumaliornerinnaasoq, maannakkuugallartorlu suiaassutsit arlaata avataarsualiarnissamut piukkunnaateqarnerpaaneranik oqallinneq isumaliornerinnaasoq erseqqissarpaa.
- Arnat arlaatigut angutinut sanilliullutik avataarsualiarnermi akiuussinnaassuseqarnerunerannik ersiutinik pissanganartunik ilisimatusarneq nutaaq saqqummiussivoq. Tamakku eqqortuusut paasinarsisinnaavoq, maannamulli tamanna ilisimanngilarput, inuimmi ikittuinnaat kisimik suli misissorneqarsimapput, Peter Norsk, siusinnerusukkut rummedicinimi professoriusimasoq, siusinnerusukkullu NASAmi inunnik ilisimatusarnermik ingerlataanni pisortaasimasoq oqarpoq.
Taamaammat suiaassuseq
avataarsuani angalanermi
apeqqutaanngilaq
– Peter Norsk
Timip sivisuumik
Marsimut angalaneq
sapinngilaa?
- Avataarsualiartartut Marsimut angalasinnaanerat pisinnaasoq uanga inuttut isumaqarpunga, naak tamanna oqimaassuseqarnani suli ungasinnerusumut avataarsuani angalanerugaluartoq, aammalu avataarsuani qinngornernik eqqugaasartussaagaluartut, Peter Norsk Videnskab.dk-mut oqarpoq, imalu nangilluni:
- Angalanerli taamaattoq angerlamut apuutereerneranni avataarsualiartartut peqqissusaannut qanoq kinguneqassanersoq naluarput. Napparsimalissappat? Qanoq sanngiillisimatigissappat? Inuunerat sivikinnerulissava? Inuit aallartinnginneranni tamakku kinguneqaatissaannut paasisaqaqqaarnissamut ileqqorissaarnikkut pisussaaffeqarpugut?
- Sakkortuumik timigissartarneq, peqqinnartunik nerisaqarneq avataarsualiartartunullu pinaveersimatitsisunik nakorsaasiineq atorlugu annertuumik angusaqarsinnaasugut isumaqarpunga. Ajornartorsiutilli qanoq amerlatigisut pinaveersimatissinnaanerivut, avataarsuanilu angalaneq qanoq peqqissusaannut sunniissanersoq apeqqutaavoq, taanna Videnskab.dk-mut oqarpoq.
Naak nalornissuteqartoqaraluartoq, ilisimatusarnerit nutaat avataarsuanut angalanerni arnanik toqqaanani angutinik toqqaanissamut pitsaasumik utoqqatsissutissaqannginneranik erseqqissaasut, Peter Norsk isumaqarpoq.
- Siornatigut angutit avataarsualiarnermut timmisartunilluunniit malersuutinik aqunnissamut piukkunnarnerusut isumaqartoqarpoq, tamannali eqqunngilluinnartuusoq paasineqarpoq. Ilisimatuussutsikkut paasissutissaativut aallaavigalugit suiaassutsip arlaata arlaminit avataarsuanut angalanissamut piukkunnarneruneranik tunngavilersuutissaqanngilagut, Peter Norsk, ilisimatusarnermi nutaami peqataasimanngitsoq, avataarsualiartartulli peqqissusaannik ukiuni qulikkaani misissuisarsimasoq oqarpoq.
- Taamaammat suiaassuseq avataarsualiartarnermi sunniuteqanngilaq. Inuttut qanoq ittuunerit, avataarsuaniinnermilu qanoq angusaqartarnerit pingaarnerupput.
NASAmi ukiorpassuarni suleqataasutut nammineerluni avataarsualiartut amerlanerpaartaasa angutaanerat »sooq isoriniarneqartannginnera« eqqumiigisarpaa.
Ilisimatusartut ima iliorput
Ilisimatusarnerni nutaani ilisimatusartut ilaatigut timip akiuussinnaassusaata qanoq avataarsuani angalanermi qisuariartarnera misissorpaat. Ilisimatusartut angutit marluk arnallu marluk, inuinnartut ulluni pingasuni avataarsuani angalasut misissorpaat. Taakku inuussutissarsiutigalugu avataarsuanukartartuunngillat. Misileraanermi peqataasut sisamat Inspiration4-mi amerikamiut suliffeqarfiutaata SpaceX-p aaqqissugaani angalaqataapput, angalanerminnilu qisertik, qoortik, aatsillu tigusiffigaat, ultralydsskanninngillu assigisaanillu tigooraallutik. Ilisimatusartut nassaatik avataarsualiartartunik 64-nik allanik misissukkanut sanillersuuppaat.
- Paasissutissat tamakkiisut maannamuugallartoq avataarsuani angalanermi genit nalimmassarnerat timillu akiuussinnaassusiata qisuaraataa angutini malussarinnerusoq takutippaat, ilisimatusartut ilisimatusaamminni Nature Communicationsimi tamanut saqqummiunneqartumi allapput.
Allatut oqaatigalugu arnat timaasa akiuussinnaassusaat avataarsuaniinnermi angutinit immaqa sunnernikinnerusartoq ilisimatusarnermi ilimanarsisinneqarpoq.
- Avataarsuaniikkaanni oqimaassuseerullunilu, tamanna timip akiuussinnaaneranik sanngiillisitsisartoq aseruuttoornernullu qaninnerulersartugut, ilisimatusarnerup ersersippaa. Ilaatigut virusit timitsinneereersut avataarsuaniinnermi tassanngaannaq ajornartorsiutinnguuttarsinnaapput, Peter Norsk nassuiaavoq.
’Timi qanoq sunnerneqartarnersoq ilisimavinngilarput’
Avataarsuani virusinut nalinginnaasunut avataarsualiartartuni malunniussinnaasunut assersuutitut taassuma herpes-virusi, qarlukkut kilerneqalersitsisartoq, Epstein-Baar-virusilu qarnup iluani aseruuttoortitsisinnaasoq taavai.
- Timip akiuussinnaassusaata sannginnerulertarnerata uummat taqqallu sunnersinnaagai, taqqakkullu milittoornermik pilersitsisinnaanera periarfissaasoq aamma isumaliuteqartoqarpoq, tamannali uppernarsarneqanngilaq. Taamaammat sivisoorsuarmik avataarsuarmukartitsisinnaaneq, timillu suli sivisunerusumik oqimassuseqannginnissaa, timillu avataarsuani qinngornernik suli qinngortarneqarnissaa aarleqqutigineqarpoq, Peter Norsk oqarpoq imalu ilassusiilluni:
- Timip qanoq sunnerneqarumaarnera ilisimavinngilarput. Ilisimatusarneq nutaaq avataarsualiarnermi navianaatit ilaannik ataatsimik aallussivoq, tassalu timip akiuussinnaanerata sanngiillineranik. Timittali aseruuttoornernut akiuussinnaassusia kisimi avataarsuani angalanermi sunnerneqartanngitsoq, Peter Norskip erseqqissaatigaa.
- Avataarsuani angalanermi timip akiuussinnaassusaata sannginnerulernera ajornartorsiutit annerpaartarinngilaat, oqimaassuseerunnermili aatta niaqqumut uummammullu nikittarnera ajornartorsiutaavoq, Peter Norsk oqarpoq.
- Sivisuumik avataarsuaniikkaanni tamanna isigisinnaassutsip allanngorneranik qungatsimilu taqqanik milikartoorsinnaaneq aarlerinarpoq. Taamaattoqartarnera ukiuni qulini kingullerni rumstationimi takuarput, tamannalu aarlerigineruara.
Timigissartarneq avataarsuani angalanermi akornutinut iluaqutaasinnaavoq
Ilisimatusarneq nutaaq pinngortitami ilisimatuussutsikkut saqqummersittakkani allani peqatigalugit ilisimatusarnerit allat 43-t, tamarmillu avataarsualiartartut peqqissusaannut tunngasut peqatigalugit tamanut saqqummiunneqarpoq.
Ilisimatusarnernit saqqummiussaq alla maluginiarneqarluartoq tassaavoq inuinnaat sisamat avataarsualiartut, ulluni pingasuinnarni Inspiration4-mi avataarsuaniittut timimikkut allanngortoornernik, inuit sivisoorujussuarmik avataarsuaniissimasut timimikkut allannguutaannut eqqaanartunik malugisaqarnerat.
Allannguutilli amerlanerit angutit arnallu sisamat nunarsuatsinnut uternerinit ullualuit qaangiutiinnartut nalinginnaasunngoqqittut, Naturens nyhessside paasissutissiivoq. Peter Norskip isaanit ilisimatusarnerit nutaat amerlasuut avataarsualiartartut peqqissusaannik pitsaasunik pitsaanngitsunillu saqqummiussiviupput.
- Ilisimatusarnernit inerniliussat soqutiginarnerpaat pingaarnerillu tassaapput avataarsualiartartuni timip akiuussinnaanerani allanngornernik assigiinngitsorpassuarnik nassaartoqarnera. Avataarsualiartartut timaasa akiuussinnaassusaat soorlu HIV-mik napparsimasutulli sanngiitsigilertannginnera oqaatigissavara, tamannali soorlu utoqqarni timip akiuussinnaassusaata taamatut sanngiilliartortarneranik takusartakkatsinnisulli nappaateqalersitsisinnaavoq, Peter Norsk oqarpoq imalu nangilluni:
- Tamanna soorunami pitsaasuunngilaq, tamannami avataarsualiartartut peqqissusaannut sunniuteqarsinnaavoq. Nutaarsiassarli pitsaasoq tassaavoq ullormut nalunaaquttap akunnerini marlunni sakkortuumik timigissarneq allannguutinut pinaveersimatitsisinnaasutut isikkoqarmat, taanna naggasiivoq.
