Trumpip
Kalaallit Nunaat nakkutigeqqissaarpaa, issittumilu immikkoortut silap
pissusaata allanngoriartornera pissutigalugu aallunneqaqqilerput.
Issittumimi
sikup aannera silaannaap pissusaanut annertoorujussuarmik kinguneqarsinnaavoq.
Allalli aamma Issittoq sikoqanngitsoq periarfissatut isigaat. Issittumimi sikup
aakkiartornera Avannaata Imartaani niuernermi aqqutit naannerulernerannik
periarfissiivoq, tamannalu pissaanilissuarnut Ruslandimut, USA-mut Kinamullu –
taamatullu aamma Kalaallit Nunaannut Danmarkimullu nutaanik periarfissiivoq.
Ilisimatusarnermi
allami Brown Universitymeersumi Issittup 2065-imi ima
angallaffiusinnaalertiginera, allaat nunat akornanni umiarsuarnut nutaanik
aqqutissaqalerluni – aammali pissaanilissuit akornanni saqitsaannermik
pilersitsiffiunera siumut takorloorniarneqarpoq.
Soorliuna
issittumi niuernermi aqqutit pissaanilissuarnit taamak sammineqartigisut?
- Issittup
imartaa imartaavoq nutaaq sikup aakkiartornera ilutigalugu ammariartortoq,
ph.d-nngorniaq Lin Alexandra Mortensgaard Videnskab.dk-mut oqarpoq.
Taanna nunat
tamat akornanni politikimik Dansk Institut for Internationale Studierni (DIIS)
Københavnillu Universitetiani ilisimatusartuuvoq.
Issittup
imartaani niuernermi aqqutit pingasut makku pineqarput:
- Sullualuk
- Kalaallit Nunaat kangeqqullugu
issittumi aqqut (tassani Nordsømi aqqut ilanngullugu)
- Issittoq aqqusaarlugu umiarsuarnut
aqqut (siunissami aqqutissatut takorluugaq, ullumikkummi tamanna suli sikuuvoq)
Issittumi
umiarsuarnut aqqutit ukioq kaajallallugu angallavigineqarsinnaanngillat,
nunarsuummi immikkoortua tamanna ukiup annersaani sikuusarpoq, 2007-lli
kingorna sullualuk Nunattalu kangiatigut aqqut (Nordøstpassagen) aasaanerani
imarortalerput. Akerlianik Issittoq akimorlugu umiarsuartigut aqqutaasinnaasup
imaasarnissaa suli atuutinngilaq. Silaannaalli pissusaata allanngoriartornerata
tamanna allanngortissinnaavaa, taamanikkullu imartap ilaa annertooq
imarortalersinnaavoq.
Aningaasatigut
periarfissat niuernermiittut
Issittup
imarorneratigut Lin Alexandra Mortensgaard naapertorlugu niuernermi aqqutit
pingasut, niuernermi pingasunik patsiseqartumik soqutiginarnerulissapput:
- Aningaasatigut periarfissat
- Sakkutooqarnikkut nakkutilliineq
- Nunarsuarmi imarsiornermi inatsisit
unammillerneqarnerat
Ruslandip
præsidentiata Vladimir Putinip Nordøstpassagea Ruslandip sineriaatigoortoq
Issittumi niuernikkut aqqutinngortinnissaa kissaatigaa. Taanna umiarsuit
aqqutaanni pingasuni kisiartaalluni maanna aningaasaqarnikkut
ingerlatsiviulluniluunniit umiarsuarnit aqqutigineqarpoq, taanna nassuiaavoq.
Ukiulli
ingerlanerani umiarsuit tamaanaartartut killilerujussuusut, taanna oqarpoq.
Immakkulli aqqut Ruslandip umiarsuarnit tamaanaartunit
akiliisitsisalernissaanut aqqutissiuisinnaavoq.
Tamatuma
saniatigut russit namminneq aatsitassaatitik Siberiamit nunarsuarmut
ajornaannerusumik assartorsinnaavaat. Nunarsuarmi niuernerup ilaa annertooq
umiarsuit atorlugit ingerlanneqarnera pissutigalugu, umiarsuarnik aqqutit nuaat
niuernermi periarfissarujussuanngorsinnaapput.
Niuernermi
aqqutit pissaaneqarnerulersitsipput
Peqatigisaanik
Nordøstpassagea »pissaanermi sakkugilluarneqarsinnaavoq«.
- Ruslandip
umiarsuarnik aqqut taanna nakkutigisinnaaguniuk, tamanna arlaatigut
pissaaneqalersitsissaaq, kikkummi tassuunaarsinnaanerat aqunneqarmat, Lin
Alexandra Mortensgaard oqarpoq.
Rusland
issittumi naalagaaffittut FN-p imaani inatsisaa – aamma immap tunngaviusumik
inatsisaatut taaneqartoq – Ruslandimut iluaqutaanerpaanngorlugu paasisinnaava,
taannalu ima nassuiaavoq:
Maannakkorpiaq
Ruslandip aalajangersagaq immikkut ittoq umiarsuit angalaarfiannik
nakkutilliinerminut tunngavissaatippaa. Taanna tassaavoq imartani
isumaqatigiissummi Artikel 234, taanna naalagaaffinnut sinerialinnut
immikkoortuni sikuusartuni immikkut pisussaaffiliivoq.
-
Illuatungaagullu Ruslandi aamma imaani isumaqatigiissummi
tunngavilersuutigisami isumaqatigiissummik sanngiillisitsinngitsumik
atuutsinnissaa pisariaqartippaa. Taannami aamma naalagaaffiit sineriallit
pisinnaatitaaffiinik periarfissaannillu illersuisuuvoq, Lin Alexandra
Mortensgaard nangilluni oqarpoq.
Tamatuma
saniatigut Ruslandip Nordøstpassageamiinninni annertusivaa, tassanilu Kina
peqatigalugu umiarsuit ingerlaarfiannik ukioq kaajallallugu atuinissaq
pilersaarusiorneqarpoq.
Kinamulli
umiarsuit ingerlaarfiisa nakkutigineqarnerat pingaarnerpaajunngilaq, Lin
Alexandra Mortensgaard nassuiaavoq.
Pissaanilissuup
Kinap umiarsuit niuernermi atorneqartut sapinngisamik ajornaannerpaamik
ingerlaarsinnaanerat soqutigisaraa, taanna nassuiaavoq. Taamaammat Issittup
Imartaa russit imartaatuunngitsoq, nunalli tamat imartaattut atuunnissaa
soqutigineruaat. Sikulli aannertatigut umiarsuit ingerlaarfiisigut nutaatigut
inatsit sanioqqunneqarsinnaanerat periarfissaalissaaq, piffiimmi Ruslandip
pissaaneqarfigisai avaqqullugit ingerlaartoqarsinnaalissasoq, Brown
Universitetimi ilisimatusarnerup takutippaa.
- Imaani
ingerlaarfinnut tunngatillugu Ruslandip Kinallu Issittumi soqutigisaat
assigiikkunanngitsut isumaqarpunga. Naggataagulli sikup qanoq innera
apeqqutaavoq, Lin Alexandra Mortensgaard oqarpoq.
Pissaanilissuaq
USA aamma Kalaallit Nunaannut soqutiginnippoq, umiarsuimmi ingerlaarfii
»Issittumit Amerika avannarleq aqqusaarlugu USA-mut aqqusinersuusut«, Trumpip
siusinnerusukkut isumannaallisaanermut siunnersortigisaa Fox Newsimut
siusinnerusukkut oqarpoq.
- Issittoq
immaqa Panamami ikerasaliarsuup atorneqarneranik annikillisitsisinnaavoq,
taanna nangilluni oqarpoq.
Ruslandip
Kinallu tamaaniinneranni tamanna aamma sikup aakkiartornerani umiarsuit
aqqutitaartorneranni USA-mut tunngatillugu pissaaneqarnermi apeqqutaavoq,
O’Brien isumaqarpoq.
- USA-mut
atatillugu pissaaneqarnermut nunarsuarmilu annertoorujussuarmik
aningaasarsiornermut tunngassuteqarput. Tassa kia niuernermi aqqutit
nakkutiginerai, qanorlu nakkutilliineq aqqutini ajornaatsuni pingaarutilinni
killeqanngitsumik ingerlaarsinnaanermik unitsitsisinnaanerat, Lin Alexandra
Mortensgaard oqarpoq.
Danmarkip
Kalaallillu Nunaata soqutigisai
Danmarki
Kalaallillu Nunaat issuttumi nunatut sinerialittut aamma niuernermi aqqutinik
alaatsinaapput, Lin Alexandra Mortensgaard oqarpoq. Danmarkimmi aamma qaqugu
imaani aqqutit niuernermut atatillugu umiarsuarnut aqqutitut ammarsinnaanerat
soqutigaa. Tamanna qallunaat imaatigut suliffissuaqarnerannut umiarsuarnullu
qallunaat umiarsuaatileqatigiiffiisa nunarsuarmi angalaartitaannut
sunniuteqarsinnaaneranik patsiseqarpoq.
2018-mi
Mærskip containerinut assartuutaa siullersaalluni Asiamit Nordøstpassagea
aqqusaarlugu Europamut ingerlaarpoq.
-
Danmarkimut tunngatillugu niuernermut tunngasortaa ersarinnersaavoq, Lin
Alexandra Mortensgaard oqarpoq.
Kalaallit
Nunaat umiarsuit ingerlaarfiisa pingasut qeqqanniippoq. Tamaanilu
issuttukkoorluni umiarsuarnut aqqut, Qalasersuakkoortoq, Kalaallit Nunaannut
immikkut pilerinarsinnaavoq. Issuttukkoorlunimi aqqut sikuerpat, aqqut
Kalaallit Nunaata avataata kangiatigoorsinnaavoq.
- Kalaallit
Nunaata qanoq passussinissaa oqallisissaqqissoq isumaqarpunga. Tamaani
umiarsualiviliortoqarsinnaanera arlaatigulluunniit
ikorfartuisuliortoqarsinnaanera, Lin Alexandra Mortensgaard oqarpoq, taassumali
tamanna piffissaq sivisooq qaangiuppat aatsaat pisinnaanerarpaa.
Issittukkoorluni
aqqut ammarpat, taava aqqutit allat marluk soqutiginnittunut naapertuunnerat
annikillissaaq, Lin Alexandra Mortensgaard oqarpoq.
-
Qanorluunniillu ikkaluartillugu toqqaannartumik imaatigut ingerlaarsinnaaneq
Canadap Ruslandilluunniit sineriaatigut uiarnermiit ajornaanneruvoq.
Ingerlaarfiit
siunissaanni qanoq aallartitaqarnikkut pissaanilissuillu, Ruslandip issittumilu
naalagaaffiit arfineq marluk akornanni kiisalu nunat killiit Ruslandimut
pissusaat taamatullu Ruslandip Kinallu siunissami suleqatigiinnerisa qanoq
ikkumaarnerat apeqqutaassaaq, taanna nassuiaavoq. Matumani soorunami aamma
sikup qanoq aakkiartornera apeqqutaassaaq.
Qaqugumi
siku aassava?
Issittumi
aqqutit Suez-imut Panamamilu ikerasaliarsuaq, ullumikkut umiarsuit
angalaarfiinut annertuumik qitiusut aqqusaarlugit angalaarfinnik ullut 14-t
20-illu akornanni sivikinnerulersitsisinnaanerat, siusinnerusukkut
ilisimatusarnerit takutippaat, taamaalillunilu umiarsuup Ever Givenip Suezip
ikerasaliaani assiineratut inissisimanani, tamannami umiarsuit ingerlaarfiinik
sapaatit akunnerini arlalinni unittoortitsisoq, Brown Universitymi professori
tikkuaavoq. Taamaammat sumi sikup aakkumaarnera, qaqugulu ingerlaarfikkoornermi
sikusiussuarnik atuisariaarunnissaq apeqquterujussuuvoq. Tamanna ukiut
quliinnaat qaangiuppata pisinnaasoq, Brown Universitymi ilisimatusarnerup
takutippaa.
Klimamodelit
atorlugit Nordsømi aqqutip avannaani Issittumi sikup aannera 2035-p 2065-illu
akornanni qanoq aniatigisoqartiginera apeqqutaatillugu minnerpaamik ukiumut
qaammammi ataatsimi ammasarnissaa ilisimatusartut inerniliuppaat.
- Issittumi
imartat ukiuni untritilikkaat affaasa aappaanni ammarnissaat klimamodelitigut
ilisimaarineqarluartoq, Peter Langen, Aarhus Universitetimi professori
pisortarlu, ilisimatusarnermi akuunngitsoq oqarpoq.
Maannangaaq
piffiit ilaanni sikup qanoq annikillisimatiginera takuneqarsinnaalereerpoq,
taanna tikkuaavoq:
- Ruslandip
avannaani Norgillu Svalbardillu akornanni pisut sukkasoorujussuarmik
ingerlapput. Ukiut untritilikkaat naajartorneranniilernermi Issittup
ammariartornissaa taamaalillunilu Kalaallit Nunaata avannaa kisimi septembarimi
(sikukinnerpaaffigisartagaani) annikitsuinnarmik sikoqartarnissaa, modelit
arlallit ersersippaat. Ukiuunerani Issittup Imartaata annersaa sikoqqittassaaq,
Peter Langen nassuiaavoq.
Imaata sikua
Kalaallit Nunaata avannaanni, piffiit kingullersaattut issunerpaamik
sikoqartassaaq, tamaanilu imaata sikuernissaa taamaassasoq
naatsorsuutigineqarpoq. Tassaniliuna issittoq qullipillugu umiarsuit
angalaartartussaasut.
Naak
pissutsit arlallit umiarsuit aqqutissaannut apeqqutaagaluartut, taamaattoq
maannangaaq Issittumi sikup aakkiartornera ilutigalugu ingerlatsinerup
annertusiartornera takuneqarsinnaalereerpoq:
Issittumi
umiarsuarnik angallanneq 2013-imit 2023-mut 37 procentinik annertuseriartoq,
Issittumi siunnersuisooqatigiit ilisimatitsipput.
